مرگ ، تدفین و زندگی پس از مرگ در دنیای باستان

ایران باستان

در مینوی خرد آمده که سرانجام همه مرگ است و لاشه تن همه توسط سگ و پرنده پاره پاره می شود. تا سه روز روان بر بالین تن می نشیند و در بامداد روز چهارم روان به همراهی چند ایزد مقدس و همچنین دیوهای خشمگین به پل چینور برده می شود. رشن عادل اعمال فرد را می سنجد. او از ترازوی مینوی استفاده می کند که به هیچ سو گرایش ندارد نه برای مومنان نه برای کافران و به اندازه تار مویی منحرف نمی شود.
وقتی کردار مومنان به پل می رسد، پل به اندازه یک فرسخ گسترده می شود و روان به همراهی سروش از آن می گذرد. کردار نیک به شکل دوشیزه ای زیبا ظاهر می شوند... بعد از پل هم بویی زیبا از همه عطر ها می آید ... غذای خوب برای او آورده می شود و گفتگوهایی میان روان مرد و رفتارهایش در زندگی ردوبدل می شود و نهایتا با سناریویی مشابه باورهای اسلامی روان شخص وارد بهشت می شود. اتفاقاتی کاملا متناقض هم برای کافران و بدکاران می افتد.
پل چینور یا چینود پلی است که همه پارسایان از آن گذر می کنند. همه کتب زرتشتی در مورد این پل توصیفاتی دارند.مثلا اینکه در زیر پل دوزخ است و وقتی بدکاران از روی پل عبور می کنند پل به اندازا لبه تیغ باریک می شود و آنها به دوزخ می افتند و وقتی پارسایان عبور می کنند عرض پل به اندازه نه نیزه می شود. بعد از عبور از پل، پارسایان به اوج کوه البرز می رسند و از آنجا به بهشت می روند.
دیو مرگ استووهات نام دارد. در اندرز پوریوتکیشلن آمده وقتی آدمی از پشت پدر به شکم مادر می رود، استووهات پنهانی بندی در گردن او افکند و در طول زندگی نمی تواند آن بند را از گردن جدا کند. اما بعد از مرگ کردار خوب مرد نیکوکار سبب می شود که آن بند از گردن او جدا شود. ولی مرد بدکار را با آن بند به دوزخ می کشند. فرزیشت و نزیشت هر دو از دیوان مرگ همکار استووهات هستند.
خلاصه ای از بخش ائوگمدئچا از خرده اوستا در مورد مرگ چنین است: روان نیکو کار در بامداد روز چهارم پس از مرگ بهمراه گروهی از ایزدان به سر پل چینوت می رسد و از آنجا به سوی بهشت گراید. آمی راست که همواهره به مرگ فکر کند و بداند در روی زمین کسی از گزند دیو مرگ تن بدر نخواهد برد و هیچ موبدان موبد و هیچ شاهنشاهی از چنگال خونین مرگ رهایی نیابد. ... مرد ناپاک به دولت گاو و اسب و رمه میش تواند رسید اما آن مرد ستمکار به رمه راستی نتواند رسید. مرد و زن پاک خواستار دولت راستی اند، چه راستی است که پر از پاکی است و گاو و اسب و سیم و زر مشتی خاک هستند.
در روز چهارم، دهم، سی ام و در سر سال پس از وفات دعای آفرینگان دهمان برای متوفی خوانده می شود.
در دین زرتشتی سه طبقه مردم وجود دارند. آنان که بی دین و گناه کارند، آنان که پیرو آیین راستین و نیکو کارند و دسته سوم آنان که گناه و ثوابشان آمیخته است. سزای گناهکاران دوزخ و پاداش نیکو کاران بهشت است اما کسانی که کردارشان در دنیا گاهی خوب و گاهی بد بوده نه در بهشت نه در جهنم بلکه در محلی به نام همستکان قرار می گیرند. آنان تا روز پسین در آنجا باید به انتظار نشینند. تنها سزایی که به آنها خواهد سید گرما و سرما است.

شیون و زاری در باور زرتشتی ایران باستان پسندیده نبود و در مینوی خرد زمینی که در آن شیون و زاری شده باشد زمین ناشاد شمرده شده است.

اهورامزدا عالم فروشی را پیش از عالم مادی آفرید. اهورامزدا با فروهرها صحبت کرد و به آنها اختیار داد تا انتخاب کنند یا در عالم معنوی بمانند و ازاد باشند یا به قالب جسمانی درآیند و برضد اهریمن بجنگند. آنها قبول کردند با بدی بجنگند. در اصل هر فروهر صورت معنوی هر یک از مخلوقات است و برای محافظت از آن جسم از آسمان فرود می اید. این فرشته از وثتی که نطفه تشکیل می شود تا مرگ به همراه انسان است و پس از مرگ هم به دنیای مادی سر میزند تا از سرانجام بازماندگان فرد مطلع شود.
فروهرها در فروردین ماه برای دیدار بازماندگان متوفی به زمین می آیند. ماه فروردین به خاطر آنها به این نام خوانده می شود. به دلیل پذیرایی از فروهرها است که در ایران درنوروز خانه را می ارایند و همه جا را پاک میکنند، رخت نو می پوشند، بوی بخور می دهند، گل و شیرینی مینهند، دعا می کنند و نماز می خوانند. در گذشته در بالای پشت بام برای فرهرها غذا هم می گذاشتند.

بین النهرین

وقتی ملکه سومری به نام یوآبی مرد به جسد او لباس زیبا پوشاندند و او را سوار بر ارابه چوبی کردند و یک لیوان طلایی در دستش قرار دادند.90خدمتکار او به همراه او خاک شدند. همه آنها بهترین لباس خود را پوشیده بودند. مقبره دیگری در کنار قبر یوآبی قرار دارد که در آن نیز 70خدمتکار ملکه دیگری در کنار اربابشان خاک شده اند.همه آنها سم خورده اند و در حالی خاک شده اند که بیهوش با مرده بودند. یوآبی در سال 2600پ م مرده است.

سومریان عقیده داشتند مرده ها از طریق رودخانه به زندگی بعد از مرگ برده می شوند. این زندگی احتمالا در زیر زمین بود.

در یکی از داستانهای متاخر گیلگمیش به نام اوتا نپیشتیم نوح بابلی به گیلگمیش میگوید
کسی نمی تواند مرگ را ببیند. کسی نمی تواند صورت مرگ را نگاه کند. کسی نمی تواند صدای او را بشنود. اما مرگ یکهو به آدم می رسد. یکهو میبینی چیزی دیگر آنجا نیست. خدایان زندگی و مرگ را با هم دست کرده اند. مرگ را برای این آفریده اند که مشکل بی انتهایی حل شود.

در هر دو داستان گیلگمیش و آرتا-خاسیس که داستان طوفان عظیم بابلی است خدایان مرگ را ساخته اند و با آن مشکل جمعیت و بی انتهایی را حل می کنند. در نگاه آنها مرگ انتها نبوده است.مردم دارای روح هستند که آنرا از خدایی که آنها را ساخته به ارث برده اند. وقتی او به خاک سپرده می شود روح به پادشاهی مرگ می رود که زیر زمین است. در بین النهرین پادشاهی مرگ محلی ترسناک نبوده است. ما امروزه به مرگ چنین اشاره می کنید: از پیش ما رفت، دیگر با ما نیست، امادوارم روحش آرام گیردو غیره. تمام این جملات در بین النهرین باستان نیز وجود دداشتن اند و ما بیان آنها را همپنان ادامه می دهیم.

وقتی کسی در رختخواب در حال مرگ بود در سمت چپ تخت یک صندلی خالی قرار می دادند. اعتقاد داشتند این صندلی اولین جایی است که روح پس از خروج از بدن استراحت می کند. پس از مرگ بدن را می شستند و دهان را محکم می بستند. لباس خوب به مرده می پوشاندند و او را خوشبو می کردند و به همراه تمام اموال شخصی اش مانند جواهر و سلاح به خاک می سپردند. در مواردی نیز مرده را می سوزاندند و لوازم شخصی اش را از دید عموم خارج می کردند. مردم فقیر را در پارچه می پوشاندند و در کنار آنها ظروف غذا و آب، سوزن مسی و ابزار سنگی می گذاشتند. پولدارها در زیر خانه درون کاخشان دفن می شدند. شاهها مقبره های شخصی و خانوادگی داشتند و هر بار که مقبره پر می شد، افراد قبلی را تخلیه می کردند تا جا برای افراد جدید خانواده باز شود.
در بین النهرین سه هزار سال پیش از میلاد همچون امروز، بعد از مرگ گاهی تا هفت روز عزاداری می کردند وهمه باید غم خود را نشان می دادند و گاهی روضه خوان کرایه می کردند. از ساز نیز کمک می گرفتند تا موسیقی اندوهگین بنوازند. در عزاداری ها سینه زنی هم می کردند

یونانیان

دو هزار سال بعد از سومر یونانیان عقیده داشتند مرده ها توسط قایق چارون به هادس خدای زیر زمین تحویل داده می شوند. هادس خدای زیر زمین از خشکی و دریا می توانست ظاهر شود. برای دیدن او باید به مناطق دوردست غرب یونان کشتی می راندند یا در غارها او را می جستند.
آنها عقیده داشتند چارون به انعام نیاز دارد برای همین درون دهان مرده یک سکه قرار می دادند. انتهای رود استیکس که مرده ها از آن رد می شدند توسط یک سگ دو، سه یا پنجاه سر محافظت می شد. او مردی مسن بود که همیشه ساز مخالف می زد و با هیچ چیزی موافقت نمی کرد. بعدها رومی ها نیز عقاید مشابهی داشتند اما به جای هادس پلوتو مرده ها را تحویل می گرفت. چارون همچنان قایقران مرده ها بود. به مرور اعتقاد یونانیان به تخیلات باستانی در مورد مرگ کمرنگ شد و از قرن ششم پیش از میلاد عقاید جدیدی شکل گرفتند. مکتب فیثاغورثی اعتقاد داشت پس از مرگ روح از بدن جدا می شود و نابود نمی شود. آنها همچنان به سیستم قضاوت در زیر زمین اعتقاد داشتند.

طرح روی کوزه از مراسم تدفین سرپدون قهرمان جنگ تروژان به همراه فرشته بالدار مرگ- آتن 500 پیش از میلاد
موزه باستان شناسی دانشگاه سیدنی- تصویر: حمید صدقی نژاد

در یونان برای مرده ها گاهی تابوت چوبی درست می شد ولی به خاطر کمبود چوب اغلب بدن مرده در پارچه پیچیده می شد و تنها چند شاخه درخت در کنار آن قرار می دادند. مرده ها در کنار جاده های منتهی به شهر دفن می شدند. کنار جاده های منتهی به آتن مخصوصا در غرب شهر پر از قبر بود. مراسم تدفین و گریه زاری بر عهده زنان بود. خاکسپاری سه مرحله داشت: خواباندن مرده در خانه، عزاداری از خانه تا محل دفن و نهایتا دفن مرده. دهان و چشم مرده باید بسته می شد. بدن را می شستند و با زوغن زیتون تمیز می کردند و سر را روی یک بالش قرار می دادند و پاها را به سمت در خانه دراز می کردند. مرده باید در کمتر از سه روز از خانه به محل دفن منتقل می شد.
در یونان باستان برای ثبت مرگ افراد سن آنها نوشته نمی شد مگر اینکه به سن خیلی بالا رسیده باشند. پیرترین فرد یونانی که می شناسیم مردی با 105 سال سن است. سن زنان همیشه کمتر از مردان بود. دلیل مرگ زودهنگام زنان یونانی وضع غذای بد دختر بچه ها بود.د در خانه ها دخترها کمتر و بی کیفیت تر از پسران غذا می خوردند و اولویت همه چیز از جمله غذا با پسرها بود که آینده خانواده را روشن می کردند. در بزرگسالی هم زنان فعالیت بدنی بیشتری از مردان داشتند و همه کارهای بدنی خانه بر دوش آنها بود و مرتبا هم باید زایمان می کردند. زنان در سن بالا هم زایمان های پر خطر انجام می دادند. مردها در عوض دست به کارههای سخت نمی زدند زیرا برده ها آنها را انجام می دادند و آنها بیشتر به گفتگو و غیبت می پرداختند. مهمترین کارهای بدنی مردان، جنگ با همسایه هایشان جهت دزدی محصولات کشاورزی آنها بود که هر ساله در فصل برداشت محصولات کشاورزی انجام می شد.

مایا و آزتکها

مایاها نیز دنیای 9 طبقه زیر زمین برای مرده ها داشتند که روح مرده باید در آن سفر سختی را انجام می داد. مرگ تنها دروازه این سفر بود. بهشت آزتک ها تنها متعلق به بچه ها، زنان و مردانی بود که در جنگ کشته می شدند. در برخی موارد آزتک ها سگی را به همراه فرد فوت شده قربانی می کردند تا خدایان توسط آن سگ فرد فوت شده را در سفر زیر زمین راهنمایی کنند.

مصری ها

مصری ها نیز اعتقاد به دنیای زیر زمین داشتند که در آن هیولاهایی در محیطی خطرناک زندگی می کردند. کتاب مردگان دارای ورد هایی بود که به مرده ها کمک می کرد در این دنیا سفر کنند. در انتهای این سفر وزن قلب مرده با وزن یک پر مقایسه می شد. اگر قلب سبکتر از پر بود مرده به حقیقت و راستی می رسید و اگر سنگین تر بود قلب مرده توسط هیولایی که ترکیبی از کروکودیل، شیر و اسب آبی بود خورده می شد.
مصری ها فکر می کردند اشیایی که در کنار مرده قرار می دهند می توان آنها را در سفر زیر زمین کمک کند. مثلا مدل قایق، غذا و نوشیدنی در کنار مرده ها قرار می دادند. آنها مدل کوچکی از خدمتکاران فرد مرده را نیز می ساختند و در کنار او قرار می دادند تا در سفر زیر زمین او را همراهی کنند. نوشته های هیروگلیف درون قبر ها ورد هایی هستند که سفر مرده را راحتتر می کنند.

وقتی اعراب مهاجم در مقبره های باستانی مومیایی ها را کشف کردند، متوجه شدند جسد مرده درون پارچه پیچیده شده و پارچه به ماده چسبناک تیره رنگی آغشته است. آنها فکر کردند این ماده قیر است. کلمه قیر به عربی مومیا خوانده میشود. از آن پس به این نوع تدفین مومیایی گفته شد.
مصری ها گاهی با مردن یک فرد حیواناتی را نیز با وی مومیایی می کردند. از 747پ م انواع حیوانات مومیایی شده از جمله کروکودیل، میمون، مار ماهی، شاهین و شغال مومیایی شده اند. آنها عقیده داشتند این حیوانات هدایی برای خدای زیر زمین هستند.

تابوتهای مصر

مصریان عقیده داشتند داشتن بدن سالم پس از مرگ باعث عبور آسان آنها از موانع زندگی پس از مرگ خواهد شد و آنها باید در هنگام مواجه شدن با این موانع، بدن خود را نمایش دهند. برای همین مومیایی استفاده می شد و آنها که توانایی مالی داشتند جسد مومیایی را درون تابوت چوبی تزیین شده قرار می دادند. تابوت ها در مصر از پیش از دوره فرعون ها تا پیش از هجوم اعراب استفاده می شدند. در دوره های ابتدایی تابوتها با کنج های راست ساخته می شدند و حالت مکعب مستطیل داشتند. تابوتهای اولیه تزیینات کمی داشتند اما در اواخر دوره پادشاهی قدیم نوشته هایی به آنها اضافه شد و کم کم تصویر دو چشم و دری درون یک دیوار بر روی آنها نقش بست. در ابتدا متون جادویی تنها بر تابوت های خانواده سلطنتی دیده می شد اما در اواخر دوره پادشاهی قدیم این متون مقدس بر تابوتهای مردم معمولی نیز نقش بست. جادوها را درون تابوتها می نوشتند. در اواخر دوره پادشاهی میانه تابوتها به شکل انسان ساخته می شدند و دیگر مکعب ساده نبودند. به این تابوت ها ریشی می گویند. ظاهر تابوت بی شباهت به ازیریس خدای پس از مرگ نیست. تابوت توتان خامون یک نمونه ریشی است. در دوره پادشاهی جدید تابوتهای خصوصی نیز ساخته می شدند که شبیه صاحب تابوت بودند و دیگر از ازیریس الگو برداری نمی کردند. در نمونه های اولیه شکل تابوت ترکیبی از ازیریس و شخص صاحب تابوت بود. متون انتخاب شده آیاتی از کتاب مردگان بودند و سمبلهای مذهبی روی تابوت ها نمایش داده می شدند. در جریان تکامل تابوتها، رنگ آنها به زرد تغییر کرد. در سلسله بیست و پنجم طرح ها دارای دو موضوع وزن کشی قلب و الهه ازیریس بودند. در دوره های متاخرتر تابوتهای چوبی و سنگی به شکل انسان با صورتی بزرگ ساخته می شدند. نهایتا در دوره تسلط یونانیان بر روم سمبلهای رومی و یونانی روی تابوتها ظاهر شدند.

یکی از ایزدان زندگی پس از مرگ بود. ارواح باید از جلوی او رد می شدند و او میتوانست به آنها جاودانگی ببخشد. ازیریس با خواهرانش عروسی کرده بود. برادر دیگر آنها از حسودی، ازیریس را کشت

ازیریس

دوره تسلط رومیان بر مصر

قبور مردم عادی آثاری موقتی داشتند. مرده های پولدار معمولا سنگی تراش خورده به همراه نوشته ای داشتند که نام و مشخصات مرده و دعایی برای او به همراه داشت. اشخاص طبقه اشرافی قبوری به همراه استل داشتند.

بوداییها

یک نقاشی در بریتیش موزه ده شاه بودایی را نشان می دهد که در مورد روح مرده قضاوت می کنند و تصمیم می گیرند آن روح در زندگی بعدی خود به چه شکل ظاهر شود

خود بودا وثتی مرد بدنش سوزانده شد و خاکسترش به هشت قسمت تقسیم شد و به هشت پادشاهای در هند فرستاده شد. اجزای بدن و یادگارهای دیگر او در ظروف مخصوص نگه داری می شدند و به 84 معبد بودایی معروف پخش شدند.

تقسیم بازمانده خاکستر بودا

ظروف نگه داری این اشیا همانند استوپاهای بودایی ساخته می شوند و معمولا طلایی یا نقره ای هستند.

ظرف نگه داری آثار بودا
محل کشف منطقه علی مسجد افغانستان
سده اول میلادی
بریتیش موزه - تصویر حمید صدقی نژاد

ریشه کلمه Hell

ریشه کلمه هل انگلیسی را در افسانه های شرزمینهای شمال اروپا می توان یافت.هل نام الهه زیر زمین بود که رود یخی پر از چاقویی در آن جریان داشت و روح مرده ها از دروازه ای که توسط اشباح نگهبانی می شد وارد آن میشد. روحها باید از مراحل سختی عبور می کردند و از رود خون که از بالای آن سم روی آنها پاشیده می شد می گذشتند و فقط قادر به نوشیدن ادرار بز بودند.

وایکینگها

وایکینگ ها عقیده داشتند فقط وقتی کسی در جنگ می میرد وارد سالن قهرمانان می شود که از سپر و ابزار جنگی ساخته شده است و 540در دارد. آنها هر روز نبرد نمایشی دارند و شبها جشن می گیرند.
وایکینگها اسیران دختر را قربانب می کردند و با این کار به خدای خود هدیه می دادند.

انگلستان

در دوره آهن در انگلیس قربانی کردن آدم مرسوم بود.عصر آهن انگلیس همدوره اواخر دوره اشکانی ایران است. ساکنان انگلیس در دوره برنز سلاحهایشان را با خاک کردن یا در آب انداختن قربانی می کردند.

سرخ پوستها

سرخ پوستان هموپ ول که در 100پ م در منطقه اوهایو زندگی می کردند مردمی کشاورز بودند که اجساد خود را با جواهرات و ابزار زندگی دفن می کردند

رومی ها

رومی ها از ترس بیماریهای واگیر دار مرده هایشان را در خارج از شهر دفن می کردند. آنها در روزهای خاصی از سال برای مرده هایشان غذا می بردند. در امپراتوری روم مسیحی ها، یهودی ها و سایر دینها مرده های خود را در مقابر زیر زمینی خاصی به نام کاتاکومب دفن می کردند که دارای راهروهایی در زیر زمین با امکان دسیترسی به تعداد زیادی قبر داشتند.
در اوایل دوره رومی ها افراد گناهکار در پی ساختمانها دفن می شدند. آنها اعتقاد داشتند خون آنها به استحکام ساختمان کمک می کند.

در همه ادیان رسم است که قطعاتی از بدن افراد مقدس دین خود را نگه می دارند. دندان، مو یا استخوان انگشت اجزایی هستند که به راحتی میتوانند نگه داشته شوند. این رسم در دوره باستان مخصوصا در میان مسیحیان بسیار رواج داشته است.

چین

در دوره شنگ و دوره ژو در چین باستان خدمتکاران اشراف زاده ها نیز به همراه آنها دفن می شدند.

منابع:
500 things to know about THE ANCIENT WORLD - The British Museum Press
Daily Life in Ancient Mesopotamia by Karen Rhea Nemet-Nejat
Daily Life of the Ancient Greeks (Greenwood Press "Daily Life Through History") (Greenwood Press "Daily Life Through History") 2nd Edition
یشت ها – نشر اساطیر – تالیف استاد ابراهیم پور داود